strona główna GRUZJA - kultura i tradycje Architektura gruzińska Czasy wielkich katedr — złoty wiek

Czasy wielkich katedr — złoty wiek

Osłabienie się pozycji kalifatu arabskiego w IX wieku dało Gruzinom nadzieję na zjednoczenie ziem. Mając po swojej stronie Bizancjum, rozpoczęli niełatwy proces odbudowania potęgi i odzyskania niepodległości. Zjednoczenie kraju nastąpiło na początku XI wieku. Sprzyjała temu ogólna sytuacja geopolityczna. Stopniowo Gruzja stawała się silnym ośrodkiem, a jej wpływy zaczęły się systematycznie rozszerzać na kraje sąsiednie. Sukcesy te przekładały się na dynamiczny rozwój życia kulturalnego. Gruzini włączyli się aktywnie w zapoczątkowanym w Bizancjum ruch kulturalno-oświatowy. W tym okresie obok sztuki sakralnej, coraz bardziej widoczny jest również rozwój sztuki świeckiej. Okres te nazywany jest często renesansem architektury gruzińskiej.

Najwspanialszymi dziełami architektury tego okresu są niewątpliwie monumentalne katedry, które są owocem osiągnięć poszczególnych regionów w okresie poprzednim. Są to świątynie na planie krzyża o wydłużonej formie z kopułą ustawioną na filarach w części centralnej. Ten typ stanie się podstawą dla dalszego rozwoju architektury.

Pomimo wielu podobieństw, każda z tych katedr posiada wiele cech świadczących o indywidualnym podejściu ich genialnych twórców.

Ruiny katedry w Kutaisi
region Imeretia

Katedra w Kutaisi została ukończona w 1003 roku. W kolejnych latach dobudowano portyki i galerie. Świątynia przetrwała do 1691 roku, kiedy to została dotkliwie zniszczona przez Turków i już nigdy nie odbudowana. Dziś można podziwiać jej malownicze ruiny, które dają pewne wyobrażenie o jej monumentalnym pięknie.

Ruiny katedry w Kutaisi

Budowla ta opiera się na systemie krzyżowo-kopułowym z wysuniętymi na południe i północ ramionami krzyża zakończonymi apsydami, które od zewnątrz zamknięte są w płaskim licu ściany. W geometrycznym centrum umieszczona została kopuła, oparta na potężnych filarach. Apsyda ołtarzowa oraz niewielkie apsydy w pomieszczeniach bocznych od zewnątrz zostały wtopione w płaski mur i oddzielone głębokimi wnękami. W narożnikach od strony zachodniej umieszczono wieże, z których jedna się zachowała. Od strony zewnętrznej najwięcej uwagi architekt poświęcił portykowi południowy, gdzie znajdowało się główne wejście do świątyni. Otwierało się ono wielkim ostrym łukiem, za którym na dwóch ośmiobocznych filarach umieszczono arkadę z trzech łuków. Na pozostałych fasadach dekoracje zostały zdominowane przez arkady, które w umiejętny sposób zostały dopasowane do różnych wysokości poszczególnych fragmentów ścian.

Katedra Sweti-Cchoweli w Mcchecie
region Dolna Kartlia

Jednym z największych wyzwań architektonicznych w tamtym okresie było wybudowanie nowej katedry Sweti–Cchoweli w Mcchecie — dawnej stolicy Gruzji. Jest to miejsce szczególne. To tutaj w 337 roku król Miriam przyjął chrzest. Miasto to nadal stanowi centrum życia religijnego. Pierwotna świątynia została na początku V wieku zastąpiona przez bazylikę, która funkcjonowała do czasu gruntownej przebudowy, zakończonej na początku XI wieku. Pracami kierował budowniczy Arkasidze, którego imię widnieje na północnej fasadzie katedry. Pomimo wielu późniejszych przeróbek, świątynia zachowała swój wyjątkowy wyraz i majestat.

Katedra Sweti-Cchoweli w Mcchecie
widok od wschodu

XI–wieczna przebudowa obejmowała przede wszystkim część centralną starej bazyliki. Według badaczy, architekt usunął część słupów dawnej bazyliki, a ich miejsce zajęły podpory podkopułowe, od których za pomocą żagielków wykonano przejście do bębna kopuły. Jednocześnie podwyższył nawę środkową oraz rozbudował przestrzeń wewnętrzną. Górująca obecnie nad świątynią kopuła pochodzi z XV wieku. Pod względem konstrukcyjnym budowla ta należy do bardzo popularnej grupy budowli krzyżowo-kopułowych. Apsyda ołtarzowa wraz z bocznymi wtopiona jest w mur, od zewnątrz pomieszczenia te oddzielone są charakterystycznymi wysokimi trójkątnymi wnękami, które ozdobione są pięcioma arkadami, z których środkowa jest najwyższa.

Taki system dekoracji fasady wschodniej był bardzo popularny w architekturze gruzińskiej. Tutaj wyróżnia się dokładnością rozczłonkowania. Nad oknem apsydy ołtarzowej biegnie poziomy fryz z bogatą dekoracją rzeźbiarską. Wewnątrz łuku środkowego zastosowano bardzo oryginalny motyw dekoracyjny, składający się z płaskorzeźbionych promieni ułożonych w kształt wachlarza, zakończonych okrągłymi medalionami, w których umieszczono napis fundacyjny. Główne wejście do świątyni znajduje się na fasadzie zachodniej, gdzie dobudowano reprezentacyjny portyk.

Elementy dekoracyjne po tej stronie skupiają się przede wszystkim na frontonie, gdzie znajduje się płaskorzeźbiona kompozycja przedstawiająca Chrystusa na tronie unoszonym przez dwa anioły. Pozostałe fasady ozdobione były charakterystycznymi dla architektury gruzińskiej arkadami.

Katedra w Alawerdi
region Kachetia

Na rozległych równinach Kachetii, w niewielkiej miejscowości Alawerdi znajduje się ostatnia z trzech wielkich katedr. Już przez samo usytuowanie, wśród winnic, a nie w dużym mieście, wyróżnia ją na tle pozostałych świątyń. Jest to bowiem miejsce szczególne. Tutaj żył i umarł Joseb Alaverdi, jeden z trzynastu ojców syryjskich, którzy przybyli do Gruzji w VI wieku. Zastał on tam silnie zakorzenione wierzenia pogańskie. W swojej działalności skupił się na leczeniu mieszkańców i ewangelizacji. Dzięki zdobytemu zaufaniu mógł z czasem wybudować pierwszą bazylikę. Majestatyczna katedra, która dziś góruje nad okolicą powstała w pierwszej połowie XI wieku, a burzliwe dzieje Gruzji odbiły się tylko w nieznacznym stopniu na pierwotnej formie architektonicznej.

Katedra w Alawerdi
wnętrze

Budowla ta oparta została na planie trójliścia wkomponowanego w prostokąt i pod tym względem przypomina świątynię w Oszki. Jest to budowla centralna z systemem krzyżowo-kopułowym, z trzech stron zakończona apsydami, a od zachodu wydłużonym prostokątem. Nad częścią centralna wznosi się kopuła z wysokim bębnem, oparta na czterech potężnych filarach połączonych łukami jarzmowymi. Wyznaczają one wysokość nawy głównej, która jest znacznie wyższa od naw bocznych. Całe wnętrze jest niezwykle wyważone i majestatyczne. Harmonię i spokój dopełniają freski zdobiące ściany. Przedstawiają one sceny biblijne, apokryficzne i historyczne. We wschodniej części świątyni najczęściej przedstawiano wizerunek matki Boskiej tronującej lub grupę Deesis, zaś w zachodniej sceny z Sądu Ostatecznego. Ściany północna i południowa podzielone zostały na strefy. Na samym dole umieszczone są przedstawienia roślin, wyżej sceny historyczne, ponad nimi sceny z życia świętych, jeszcze wyżej sceny ewangeliczne. Jest to program ikonograficzny typowy dla świątyń gruzińskich.

Katedra w Alawerdi
widok od wschodu

W wersji pierwotnej katedrę otaczały z trzech stron portyki, z których zachował się tylko zachodni.

Część wschodnia otrzymała formę typową dla wielu budowli tego okresu: trzy apsydy wtopione zostały w mur, a od strony zewnętrznej pojawiają się charakterystyczne wnęki oraz pięć dekoracyjnych arkad.

Fasady świątyni praktycznie nie posiadają dekoracji; ogranicza się ona tutaj do prostych motywów arkadowych. Brak ornamentów i bogatej dekoracji, tak charakterystycznej dla architektury tego okresu, wynika z nieobecności odpowiedniego kamienia w tym regionie. Dlatego dla sztuki Kachetii charakterystyczne są budowle praktycznie pozbawione dekoracji. Bryła świątyni wyróżnia się smukłością i harmonią proporcji, nad całością wyraźnie dominuje kopułą, która ma 64 metry wysokości i jest najwyższa w Gruzji.

Opisane tu katedry posiadają wiele cech wspólnych, charakterystycznych dla sztuki tego okresu. Jednak dzięki genialnym budowniczych, otrzymały indywidualne oblicze, które jest odzwierciedleniem różnorodności architektury poszczególnych regionów.

ŚwiątyniaŚ w Nikorcmindzie
region Racza

Specjalne miejsce w historii sztuki gruzińskiej zajmuje niewątpliwie świątynia w Nikorcmindzie z początku XI wieku.

Wnętrze świątyni jest oparte na planie sześcioliścia. Stanowi to niewątpliwie niespodziankę, ponieważ patrząc od zewnątrz, można by się spodziewać prostego rozwiązania na planie krzyża. Kopuła opiera się tu nie na pierścieniu murów, ale na sześciu podporach oddzielonych od siebie.

Nikorcminda, przykłady misternych plecionek

Budowla ta słynie jednak przede wszystkim z niezwykle bogatych dekoracji na fasadach, bębnie kopuły oraz dwóch narkteksach. Pojawiają się tam wyobrażenia świętych, fantastycznych zwierząt, czy w końcu różnorodne stylizowane motywy roślinne, przede wszystkim winorośli.

Nikorcminda

We wnętrzu całą uwagę przyciągają freski, pochodzące z XVI i XVII wieku. Stanowią wspaniały przykład malarstwa gruzińskiego tamtego okresu. Zachowały się one prawie w całości. Przedstwiają one motywy religijne zaczerpnięte z Biblii, jak również wyobrażenia świętych, szczególnie czczonych w Kościele Gruzińskim.